भारत के रामसर स्थल (Ramsar Sites in India)
| क्रमांक | राज्य / केन्द्र शासित प्रदेश | स्थल (Sites) | संख्या |
|---|---|---|---|
| 1 | आंध्र प्रदेश | कोल्लेरु झील | 1 |
| 2 | असम | दीपोर बील | 1 |
| 3 | बिहार | कावर ताल, नागी पक्षी अभयारण्य, नकटी पक्षी अभयारण्य | 3 |
| 4 | गोवा | नंदा झील | 1 |
| 5 | गुजरात | खिजड़िया पक्षी अभयारण्य, नलसरोवर, ठोल झील, वधवाना आर्द्रभूमि | 4 |
| 6 | हरियाणा | सुल्तानपुर राष्ट्रीय उद्यान, भिंडावास अभयारण्य | 2 |
| 7 | हिमाचल प्रदेश | चंद्रताल, पोंग डैम झील, रेणुका झील | 3 |
| 8 | जम्मू-कश्मीर | होकसर, हिगम, शालाबुग, मानसरोवर-सुरिनसर, वुलर झील | 5 |
| 9 | झारखंड | उदवा झील पक्षी अभयारण्य | 1 |
| 10 | कर्नाटक | रंगनाथिट्टू, अंक्समुद्र, अघनाशिनी मुहाना, मगेड़ी केरे | 4 |
| 11 | केरल | अष्टमुडी, सस्तमकोट्टा, वेम्बनाड-कोल | 3 |
| 12 | लद्दाख | त्सो कर, त्सो मोरिरी | 2 |
| 13 | मध्य प्रदेश | भोज झील, सक्या सागर, सिरपुर झील, यशवंत सागर, तवा जलाशय | 5 |
| 14 | महाराष्ट्र | लोनार झील, नांदूर मदमेश्वर, ठाणे क्रीक | 3 |
| 15 | मणिपुर | लोकतक झील | 1 |
| 16 | मिजोरम | पाला झील | 1 |
| 17 | ओडिशा | अंसुपा, भितरकनिका, चिलिका, हीराकुंड, सतकोसिया, ताम्पारा | 6 |
| 18 | पंजाब | ब्यास रिज़र्व, हरिके, कंजली, केशोपुर-मिआनी, नंगल, रोपड़ | 6 |
| 19 | राजस्थान | केवलादेव, सांभर झील, खीचन, मेनार | 4 |
| 20 | सिक्किम | खाचोएडपालरी झील | 1 |
| 21 | तमिलनाडु | चित्रांगुडी, मन्नार की खाड़ी, कंजिरनकुलम, कराईवेट्टी, करिकिली, कूनथनकुलम, लॉन्गवुड शोला, पल्लिकर्णई, पिचावरम, पॉइंट कैलिमेरे, सुचिन्द्रम-थेरूर, उदयमार्थंडपुरम, वडवूर, वेदांतंगल, वेल्लोडे, वेम्बन्नूर, नंजैयान, काझुवेली, सक्कराकोट्टई, थेरथंगल | 20 |
| 22 | त्रिपुरा | रुद्रसागर झील | 1 |
| 23 | उत्तर प्रदेश | बखिरा, हैदरपुर, नवाबगंज, पार्वती अर्गा, समन, समसपुर, संडी, सरसई नवाब, सूर सरोवर, अपर गंगा नदी | 10 |
| 24 | उत्तराखंड | आसन बैराज | 1 |
| 25 | पश्चिम बंगाल | पूर्वी कोलकाता आर्द्रभूमि, सुंदरबन | 2 |
भारत के रामसर स्थल (91 कुल) – राज्यवार
आंध्र प्रदेश (1)
- कोल्लेरु झील
असम (1)
- दीपोर बील
बिहार (3)
- कावर (कबर) ताल
- नागी पक्षी अभयारण्य
- नकटी पक्षी अभयारण्य
गोवा (1)
- नंदा झील
गुजरात (4)
- खिजड़िया पक्षी अभयारण्य
- नलसरोवर पक्षी अभयारण्य
- ठोल झील
- वधवाना आर्द्रभूमि
हरियाणा (2)
- सुल्तानपुर राष्ट्रीय उद्यान
- भिंडावास पक्षी अभयारण्य
हिमाचल प्रदेश (3)
- चंद्रताल
- पोंग डैम झील
- रेणुका झील
जम्मू-कश्मीर (5)
- होकसर आर्द्रभूमि
- हिगम आर्द्रभूमि
- शालाबुग आर्द्रभूमि
- मानसरोवर-सुरिनसर झील
- वुलर झील
झारखंड (1)
- उदवा झील पक्षी अभयारण्य
कर्नाटक (4)
- रंगनाथिट्टू पक्षी अभयारण्य
- अंक्समुद्र पक्षी संरक्षण रिज़र्व
- अघनाशिनी मुहाना
- मगेड़ी केरे संरक्षण रिज़र्व
केरल (3)
- अष्टमुडी झील
- सस्तमकोट्टा झील
- वेम्बनाड-कोल झील
लद्दाख (2)
- त्सो कर आर्द्रभूमि
- त्सो मोरिरी झील
मध्य प्रदेश (5)
- भोज आर्द्रभूमि
- सक्या सागर झील
- सिपुर झील
- यशवंत सागर
- तवा जलाशय
महाराष्ट्र (3)
- लोनार झील
- नांदूर मदमेश्वर
- ठाणे क्रीक
मणिपुर (1)
- लोकtak झील
मिजोरम (1)
- पाला झील
ओडिशा (6)
- अंसुपा झील
- भितरकनिका आर्द्रभूमि
- चिलिका झील
- हीराकुंड जलाशय
- सतकोसिया गॉर्ज
- ताम्पारा झील
पंजाब (6)
- ब्यास संरक्षण रिज़र्व
- हरिके झील
- कंजली झील
- केशोपुर-मिआनी रिज़र्व
- नंगल वन्यजीव अभयारण्य
- रोपड़ झील
राजस्थान (4)
- केवलादेव राष्ट्रीय उद्यान (भरतपुर)
- सांभर झील
- खीचन (फालोड़ी)
- मेनार (उदयपुर)
सिक्किम (1)
- खाचोएडपालरी झील
तमिलनाडु (20)
- चित्रांगुडी पक्षी अभयारण्य
- मन्नार की खाड़ी
- कंजिरनकुलम पक्षी अभयारण्य
- कराईवेट्टी पक्षी अभयारण्य
- करिकिली पक्षी अभयारण्य
- कूनथनकुलम पक्षी अभयारण्य
- लॉन्गवुड शोला रिज़र्व
- पल्लिकर्णई आर्द्रभूमि
- पिचावरम मैंग्रोव
- पॉइंट कैलिमेरे वन्यजीव अभयारण्य
- सुचिन्द्रम-थेरूर आर्द्रभूमि
- उदयमार्थंडपुरम पक्षी अभयारण्य
- वडवूर पक्षी अभयारण्य
- वेदांतंगल पक्षी अभयारण्य
- वेल्लोडे पक्षी अभयारण्य
- वेम्बन्नूर आर्द्रभूमि
- नंजैयान पक्षी अभयारण्य
- काझुवेली पक्षी अभयारण्य
- सक्कराकोट्टई पक्षी अभयारण्य
- थेरथंगल पक्षी अभयारण्य
त्रिपुरा (1)
- रुद्रसागर झील
उत्तर प्रदेश (10)
- बखिरा पक्षी अभयारण्य
- हैदरपुर आर्द्रभूमि
- नवाबगंज पक्षी अभयारण्य
- पार्वती अर्गा पक्षी अभयारण्य
- समन पक्षी अभयारण्य
- समसपुर पक्षी अभयारण्य
- संडी पक्षी अभयारण्य
- सरसई नवाब झील
- सूर सरोवर (केथम झील)
- अपर गंगा नदी आर्द्रभूमि
| क्रमांक | रामसर स्थल का नाम | जिला / स्थान | नामांकन तिथि |
|---|---|---|---|
| 1 | नवाबगंज पक्षी अभयारण्य | उन्नाव | 19 सितम्बर 2019 |
| 2 | सांडी पक्षी अभयारण्य | हारदोई | 26 सितम्बर 2019 |
| 3 | समन पक्षी अभयारण्य | मैनपुरी | 2 दिसम्बर 2019 |
| 4 | समसपुर पक्षी अभयारण्य | रायबरेली | 3 अक्टूबर 2019 |
| 5 | सरसई नावर झील | इटावा | 19 सितम्बर 2019 |
| 6 | पार्वती अर्गा पक्षी अभयारण्य | गोंडा | 2 दिसम्बर 2019 |
| 7 | सूर सरोवर (कीठम झील) | आगरा | 21 अगस्त 2020 |
| 8 | हैदरपुर आर्द्रभूमि | मुज़फ्फरनगर / बिजनौर | 13 अप्रैल 2021 |
| 9 | बखिरा वन्यजीव अभयारण्य | संत कबीर नगर | 29 जून 2021 |
| 10 | ऊपरी गंगा नदी आर्द्रभूमि (बृजघाट से नरौरा तक) | मेरठ, बुलंदशहर आदि | 8 नवम्बर 2005 |
उत्तराखंड (1)
- आसन बैराज
पश्चिम बंगाल (2)
- पूर्वी कोलकाता आर्द्रभूमि
- सुंदरबन आर्द्रभूमि
2025 में जोड़े गए Ramsar स्थल (भारत)
| क्रमांक | Ramsar स्थल | राज्य | योग्यता की तिथि |
|---|---|---|---|
| 1 | Sakkarakottai Bird Sanctuary | तमिलनाडु | फ़रवरी 2025 (World Wetlands Day के अवसर पर) |
| 2 | Therthangal Bird Sanctuary | तमिलनाडु | फ़रवरी 2025 |
| 3 | Khecheopalri Wetland | सिक्किम | फ़रवरी 2025 |
| 4 | Udhwa Lake Bird Sanctuary | झारखंड | फ़रवरी 2025 |
| 5 | Khichan Wetland (Phalodi) | राजस्थान | 4 जून 2025 (World Environment Day के समय) |
| 6 | Menar Wetland Complex (Udaipur) | राजस्थान | 4 जून 2025 |
संक्षेप में
फ़रवरी 2025 में कुल 4 नए Ramsar स्थल शामिल हुए:
- Sakkarakottai (तमिलनाडु)
- Therthangal (तमिलनाडु)
- Khecheopalri (सिक्किम)
- Udhwa Lake (झारखंड)
4 जून 2025 (World Environment Day) पर 2 और स्थल जोड़े गए:
Khichan (Phalodi, राजस्थान)
Menar (Udaipur, राजस्थान)
इन जोड़ियों से भारत में Ramsar साइटों की कुल संख्या 91 हो गई — जो एशिया में सबसे अधिक है
रामसर 83 Old Sites
| क्रमांक | रामसर स्थल का नाम | राज्य / केंद्रशासित प्रदेश | नामांकन वर्ष |
|---|---|---|---|
| 1 | कोल्लेरू झील | आंध्र प्रदेश | 2002 |
| 2 | दीपर बिल | असम | 2002 |
| 3 | कबारताल (कंवर झील) | बिहार | 2020 |
| 4 | नागी पक्षी अभयारण्य | बिहार | 2024 |
| 5 | नकटी पक्षी अभयारण्य | बिहार | 2024 |
| 6 | नंदा झील | गोवा | 2022 |
| 7 | नलसरोवर पक्षी अभयारण्य | गुजरात | 2012 |
| 8 | ठोल झील अभयारण्य | गुजरात | 2021 |
| 9 | वधवाना आर्द्रभूमि | गुजरात | 2021 |
| 10 | खिजड़िया पक्षी अभयारण्य | गुजरात | 2021 |
| 11 | भिंडावास वन्यजीव अभयारण्य | हरियाणा | 2021 |
| 12 | सुल्तानपुर राष्ट्रीय उद्यान | हरियाणा | 2021 |
| 13 | पोंग बांध झील (महाराणा प्रताप सागर) | हिमाचल प्रदेश | 2002 |
| 14 | चंद्रताल झील | हिमाचल प्रदेश | 2005 |
| 15 | रेणुका झील | हिमाचल प्रदेश | 2005 |
| 16 | वुलर झील | जम्मू और कश्मीर | 1990 |
| 17 | होकेरसार आर्द्रभूमि | जम्मू और कश्मीर | 2005 |
| 18 | हाइगम आर्द्रभूमि | जम्मू और कश्मीर | 2022 |
| 19 | शालाबुघ आर्द्रभूमि | जम्मू और कश्मीर | 2022 |
| 20 | मानसरोवर-सुरीनसर झीलें | जम्मू और कश्मीर | 2005 |
| 21 | त्सो-मोरीरी झील | लद्दाख | 2002 |
| 22 | त्सो-कार झील | लद्दाख | 2020 |
| 23 | उधवा झील परिसर | झारखंड | 2019 |
| 24 | रंगनाथिट्टू पक्षी अभयारण्य | कर्नाटक | 2022 |
| 25 | अग्नाशिनी मुहाना | कर्नाटक | 2023 |
| 26 | अंकेसमुद्र अभयारण्य | कर्नाटक | 2023 |
| 27 | मगदी झील | कर्नाटक | 2022 |
| 28 | अष्टमुड़ी झील | केरल | 2002 |
| 29 | सस्तमकोट्टा झील | केरल | 2002 |
| 30 | वेम्बनाड-कोल आर्द्रभूमि | केरल | 2002 |
| 31 | वेम्बन्नूर झील परिसर | केरल | 2022 |
| 32 | भोज आर्द्रभूमि (ऊपरी झील और निचली झील) | मध्य प्रदेश | 2002 |
| 33 | यशवंत सागर | मध्य प्रदेश | 2022 |
| 34 | सिरपुर झील | मध्य प्रदेश | 2022 |
| 35 | साख्या सागर | मध्य प्रदेश | 2022 |
| 36 | तवा जलाशय | मध्य प्रदेश | 2022 |
| 37 | लोनार झील | महाराष्ट्र | 2020 |
| 38 | नांदूर मधमेश्वर आर्द्रभूमि | महाराष्ट्र | 2019 |
| 39 | ठाणे क्रीक | महाराष्ट्र | 2022 |
| 40 | लोकटक झील | मणिपुर | 1990 |
| 41 | पाला आर्द्रभूमि | मिज़ोरम | 2021 |
| 42 | भितरकनिका आर्द्रभूमि | ओडिशा | 2002 |
| 43 | चिल्का झील | ओडिशा | 1981 |
| 44 | हिराकुड जलाशय | ओडिशा | 2021 |
| 45 | सतकोसिया गॉर्ज | ओडिशा | 2021 |
| 46 | ताम्पारा झील | ओडिशा | 2021 |
| 47 | अंसुपा झील | ओडिशा | 2021 |
| 48 | केलीडेओ राष्ट्रीय उद्यान (घना पक्षी अभयारण्य) | राजस्थान | 1981 |
| 49 | सांभर झील | राजस्थान | 1990 |
| 50 | खीचन आर्द्रभूमि | राजस्थान | 2025 |
| 51 | मेनार आर्द्रभूमि परिसर | राजस्थान | 2025 |
| 52 | खिचोपलरी झील | सिक्किम | 2024 |
| 53 | चितरंगुड़ी पक्षी अभयारण्य | तमिलनाडु | 2021 |
| 54 | कंजीरनकुलम पक्षी अभयारण्य | तमिलनाडु | 2022 |
| 55 | करिकिली पक्षी अभयारण्य | तमिलनाडु | 2022 |
| 56 | काजुवेली आर्द्रभूमि | तमिलनाडु | 2024 |
| 57 | कारैवेट्टी पक्षी अभयारण्य | तमिलनाडु | 2023 |
| 58 | वडावर पक्षी अभयारण्य | तमिलनाडु | 2022 |
| 59 | वेल्लोडे पक्षी अभयारण्य | तमिलनाडु | 2022 |
| 60 | नांजरायन पक्षी अभयारण्य | तमिलनाडु | 2022 |
| 61 | वेदांतंगल पक्षी अभयारण्य | तमिलनाडु | 2022 |
| 62 | थेर्थंगल पक्षी अभयारण्य | तमिलनाडु | 2022 |
| 63 | साकराकोट्टई पक्षी अभयारण्य | तमिलनाडु | 2022 |
| 64 | गल्फ ऑफ मन्नार समुद्री जीवमंडल आरक्षित क्षेत्र | तमिलनाडु | 2022 |
| 65 | रुड़्रसागर झील | त्रिपुरा | 2005 |
| 66 | बखिरा वन्यजीव अभयारण्य | उत्तर प्रदेश | 2021 |
| 67 | हैदरपुर आर्द्रभूमि | उत्तर प्रदेश | 2021 |
| 68 | नवाबगंज पक्षी अभयारण्य | उत्तर प्रदेश | 2019 |
| 69 | पार्वती अर्ज पक्षी अभयारण्य | उत्तर प्रदेश | 2019 |
| 70 | समन पक्षी अभयारण्य | उत्तर प्रदेश | 2019 |
| 71 | समसपुर पक्षी अभयारण्य | उत्तर प्रदेश | 2019 |
| 72 | संडी पक्षी अभयारण्य | उत्तर प्रदेश | 2019 |
| 73 | सरसई नवाड़ झील | उत्तर प्रदेश | 2019 |
| 74 | सूर सरोवर (कीठम झील) | उत्तर प्रदेश | 2020 |
| 75 | ऊपरी गंगा नदी आर्द्रभूमि (बृजघाट से नरौरा तक) | उत्तर प्रदेश | 2005 |
| 76 | ईस्ट कोलकाता आर्द्रभूमि | पश्चिम बंगाल | 2002 |
| 77 | सुंदरबन आर्द्रभूमि | पश्चिम बंगाल | 2019 |
| 78 | हरिके झील और आर्द्रभूमि | पंजाब | 1990 |
| 79 | कंजली आर्द्रभूमि | पंजाब | 2002 |
| 80 | रोपड़ आर्द्रभूमि | पंजाब | 2002 |
| 81 | नंगल वन्यजीव अभयारण्य | पंजाब | 2002 |
| 82 | केशोपुर-मियानी सामुदायिक आरक्षित क्षेत्र | पंजाब | 2019 |
| 83 | ब्यास संरक्षण आरक्षित क्षेत्र | पंजाब | 2019 |

0 टिप्पणियाँ