भारत के रामसर स्थल

भारत के रामसर स्थल (Ramsar Sites in India) 

भारत के रामसर स्थल



क्रमांक राज्य / केन्द्र शासित प्रदेश स्थल (Sites) संख्या
1 आंध्र प्रदेश कोल्लेरु झील 1
2 असम दीपोर बील 1
3 बिहार कावर ताल, नागी पक्षी अभयारण्य, नकटी पक्षी अभयारण्य 3
4 गोवा नंदा झील 1
5 गुजरात खिजड़िया पक्षी अभयारण्य, नलसरोवर, ठोल झील, वधवाना आर्द्रभूमि 4
6 हरियाणा सुल्तानपुर राष्ट्रीय उद्यान, भिंडावास अभयारण्य 2
7 हिमाचल प्रदेश चंद्रताल, पोंग डैम झील, रेणुका झील 3
8 जम्मू-कश्मीर होकसर, हिगम, शालाबुग, मानसरोवर-सुरिनसर, वुलर झील 5
9 झारखंड उदवा झील पक्षी अभयारण्य 1
10 कर्नाटक रंगनाथिट्टू, अंक्समुद्र, अघनाशिनी मुहाना, मगेड़ी केरे 4
11 केरल अष्टमुडी, सस्तमकोट्टा, वेम्बनाड-कोल 3
12 लद्दाख त्सो कर, त्सो मोरिरी 2
13 मध्य प्रदेश भोज झील, सक्या सागर, सिरपुर झील, यशवंत सागर, तवा जलाशय 5
14 महाराष्ट्र लोनार झील, नांदूर मदमेश्वर, ठाणे क्रीक 3
15 मणिपुर लोकतक झील 1
16 मिजोरम पाला झील 1
17 ओडिशा अंसुपा, भितरकनिका, चिलिका, हीराकुंड, सतकोसिया, ताम्पारा 6
18 पंजाब ब्यास रिज़र्व, हरिके, कंजली, केशोपुर-मिआनी, नंगल, रोपड़ 6
19 राजस्थान केवलादेव, सांभर झील, खीचन, मेनार 4
20 सिक्किम खाचोएडपालरी झील 1
21 तमिलनाडु चित्रांगुडी, मन्नार की खाड़ी, कंजिरनकुलम, कराईवेट्टी, करिकिली, कूनथनकुलम, लॉन्गवुड शोला, पल्लिकर्णई, पिचावरम, पॉइंट कैलिमेरे, सुचिन्द्रम-थेरूर, उदयमार्थंडपुरम, वडवूर, वेदांतंगल, वेल्लोडे, वेम्बन्नूर, नंजैयान, काझुवेली, सक्कराकोट्टई, थेरथंगल 20
22 त्रिपुरा रुद्रसागर झील 1
23 उत्तर प्रदेश बखिरा, हैदरपुर, नवाबगंज, पार्वती अर्गा, समन, समसपुर, संडी, सरसई नवाब, सूर सरोवर, अपर गंगा नदी 10
24 उत्तराखंड आसन बैराज 1
25 पश्चिम बंगाल पूर्वी कोलकाता आर्द्रभूमि, सुंदरबन 2

भारत के रामसर स्थल (91 कुल) – राज्यवार

आंध्र प्रदेश (1)

  • कोल्लेरु झील

असम (1)


  • दीपोर बील

बिहार (3)


  • कावर (कबर) ताल
  • नागी पक्षी अभयारण्य
  • नकटी पक्षी अभयारण्य

गोवा (1)


  • नंदा झील

गुजरात (4)


  • खिजड़िया पक्षी अभयारण्य
  • नलसरोवर पक्षी अभयारण्य
  • ठोल झील
  • वधवाना आर्द्रभूमि

हरियाणा (2)


  • सुल्तानपुर राष्ट्रीय उद्यान
  • भिंडावास पक्षी अभयारण्य

हिमाचल प्रदेश (3)


  • चंद्रताल
  • पोंग डैम झील
  • रेणुका झील

जम्मू-कश्मीर (5)


  • होकसर आर्द्रभूमि
  • हिगम आर्द्रभूमि
  • शालाबुग आर्द्रभूमि
  • मानसरोवर-सुरिनसर झील
  • वुलर झील

झारखंड (1)


  • उदवा झील पक्षी अभयारण्य

कर्नाटक (4)


  • रंगनाथिट्टू पक्षी अभयारण्य
  • अंक्समुद्र पक्षी संरक्षण रिज़र्व
  • अघनाशिनी मुहाना
  • मगेड़ी केरे संरक्षण रिज़र्व

केरल (3)


  • अष्टमुडी झील
  • सस्तमकोट्टा झील
  • वेम्बनाड-कोल झील

लद्दाख (2)


  • त्सो कर आर्द्रभूमि
  • त्सो मोरिरी झील

मध्य प्रदेश (5)


  • भोज आर्द्रभूमि
  • सक्या सागर झील
  • सिपुर झील
  • यशवंत सागर
  • तवा जलाशय

महाराष्ट्र (3)


  • लोनार झील
  • नांदूर मदमेश्वर
  • ठाणे क्रीक

मणिपुर (1)


  • लोकtak झील

मिजोरम (1)


  • पाला झील

ओडिशा (6)


  • अंसुपा झील
  • भितरकनिका आर्द्रभूमि
  • चिलिका झील
  • हीराकुंड जलाशय
  • सतकोसिया गॉर्ज
  • ताम्पारा झील

पंजाब (6)


  • ब्यास संरक्षण रिज़र्व
  • हरिके झील
  • कंजली झील
  • केशोपुर-मिआनी रिज़र्व
  • नंगल वन्यजीव अभयारण्य
  • रोपड़ झील

राजस्थान (4)


  • केवलादेव राष्ट्रीय उद्यान (भरतपुर)
  • सांभर झील
  • खीचन (फालोड़ी)
  • मेनार (उदयपुर)

सिक्किम (1)


  • खाचोएडपालरी झील

तमिलनाडु (20)


  • चित्रांगुडी पक्षी अभयारण्य
  • मन्नार की खाड़ी
  • कंजिरनकुलम पक्षी अभयारण्य
  • कराईवेट्टी पक्षी अभयारण्य
  • करिकिली पक्षी अभयारण्य
  • कूनथनकुलम पक्षी अभयारण्य
  • लॉन्गवुड शोला रिज़र्व
  • पल्लिकर्णई आर्द्रभूमि
  • पिचावरम मैंग्रोव
  • पॉइंट कैलिमेरे वन्यजीव अभयारण्य
  • सुचिन्द्रम-थेरूर आर्द्रभूमि
  • उदयमार्थंडपुरम पक्षी अभयारण्य
  • वडवूर पक्षी अभयारण्य
  • वेदांतंगल पक्षी अभयारण्य
  • वेल्लोडे पक्षी अभयारण्य
  • वेम्बन्नूर आर्द्रभूमि
  • नंजैयान पक्षी अभयारण्य
  • काझुवेली पक्षी अभयारण्य
  • सक्कराकोट्टई पक्षी अभयारण्य
  • थेरथंगल पक्षी अभयारण्य

त्रिपुरा (1)


  • रुद्रसागर झील

उत्तर प्रदेश (10)


  • बखिरा पक्षी अभयारण्य
  • हैदरपुर आर्द्रभूमि
  • नवाबगंज पक्षी अभयारण्य
  • पार्वती अर्गा पक्षी अभयारण्य
  • समन पक्षी अभयारण्य
  • समसपुर पक्षी अभयारण्य
  • संडी पक्षी अभयारण्य
  • सरसई नवाब झील
  • सूर सरोवर (केथम झील)
  • अपर गंगा नदी आर्द्रभूमि

उत्तराखंड (1)


  • आसन बैराज

पश्चिम बंगाल (2)


  • पूर्वी कोलकाता आर्द्रभूमि
  • सुंदरबन आर्द्रभूमि

👉 भारत में इस समय (अगस्त 2025 तक) कुल 91 रामसर स्थल हैं।
तमिलनाडु में सबसे ज्यादा 20 स्थल, जबकि उत्तर प्रदेश दूसरे स्थान पर है 10 स्थलों के साथ।


2025 में भारत में जो नए Ramsar स्थलों (रैमसर साइट्स) जोड़े गए हैं, उनकी सूची तालिका के रूप में है:


2025 में जोड़े गए Ramsar स्थल (भारत)

क्रमांक Ramsar स्थल राज्य योग्यता की तिथि
1 Sakkarakottai Bird Sanctuary तमिलनाडु फ़रवरी 2025 (World Wetlands Day के अवसर पर) 
2 Therthangal Bird Sanctuary तमिलनाडु फ़रवरी 2025
3 Khecheopalri Wetland सिक्किम फ़रवरी 2025
4 Udhwa Lake Bird Sanctuary झारखंड फ़रवरी 2025
5 Khichan Wetland (Phalodi) राजस्थान 4 जून 2025 (World Environment Day के समय)
6 Menar Wetland Complex (Udaipur) राजस्थान 4 जून 2025

संक्षेप में

फ़रवरी 2025 में कुल 4 नए Ramsar स्थल शामिल हुए:


  • Sakkarakottai (तमिलनाडु)
  • Therthangal (तमिलनाडु)
  • Khecheopalri (सिक्किम)
  • Udhwa Lake (झारखंड)

4 जून 2025 (World Environment Day) पर 2 और स्थल जोड़े गए:

Khichan (Phalodi, राजस्थान)
Menar (Udaipur, राजस्थान)


इन जोड़ियों से भारत में Ramsar साइटों की कुल संख्या 91 हो गई — जो एशिया में सबसे अधिक है 


एक टिप्पणी भेजें

0 टिप्पणियाँ