भारत के रामसर स्थल

भारत के रामसर स्थल (Ramsar Sites in India) 

भारत के रामसर स्थल



क्रमांक राज्य / केन्द्र शासित प्रदेश स्थल (Sites) संख्या
1 आंध्र प्रदेश कोल्लेरु झील 1
2 असम दीपोर बील 1
3 बिहार कावर ताल, नागी पक्षी अभयारण्य, नकटी पक्षी अभयारण्य 3
4 गोवा नंदा झील 1
5 गुजरात खिजड़िया पक्षी अभयारण्य, नलसरोवर, ठोल झील, वधवाना आर्द्रभूमि 4
6 हरियाणा सुल्तानपुर राष्ट्रीय उद्यान, भिंडावास अभयारण्य 2
7 हिमाचल प्रदेश चंद्रताल, पोंग डैम झील, रेणुका झील 3
8 जम्मू-कश्मीर होकसर, हिगम, शालाबुग, मानसरोवर-सुरिनसर, वुलर झील 5
9 झारखंड उदवा झील पक्षी अभयारण्य 1
10 कर्नाटक रंगनाथिट्टू, अंक्समुद्र, अघनाशिनी मुहाना, मगेड़ी केरे 4
11 केरल अष्टमुडी, सस्तमकोट्टा, वेम्बनाड-कोल 3
12 लद्दाख त्सो कर, त्सो मोरिरी 2
13 मध्य प्रदेश भोज झील, सक्या सागर, सिरपुर झील, यशवंत सागर, तवा जलाशय 5
14 महाराष्ट्र लोनार झील, नांदूर मदमेश्वर, ठाणे क्रीक 3
15 मणिपुर लोकतक झील 1
16 मिजोरम पाला झील 1
17 ओडिशा अंसुपा, भितरकनिका, चिलिका, हीराकुंड, सतकोसिया, ताम्पारा 6
18 पंजाब ब्यास रिज़र्व, हरिके, कंजली, केशोपुर-मिआनी, नंगल, रोपड़ 6
19 राजस्थान केवलादेव, सांभर झील, खीचन, मेनार 4
20 सिक्किम खाचोएडपालरी झील 1
21 तमिलनाडु चित्रांगुडी, मन्नार की खाड़ी, कंजिरनकुलम, कराईवेट्टी, करिकिली, कूनथनकुलम, लॉन्गवुड शोला, पल्लिकर्णई, पिचावरम, पॉइंट कैलिमेरे, सुचिन्द्रम-थेरूर, उदयमार्थंडपुरम, वडवूर, वेदांतंगल, वेल्लोडे, वेम्बन्नूर, नंजैयान, काझुवेली, सक्कराकोट्टई, थेरथंगल 20
22 त्रिपुरा रुद्रसागर झील 1
23 उत्तर प्रदेश बखिरा, हैदरपुर, नवाबगंज, पार्वती अर्गा, समन, समसपुर, संडी, सरसई नवाब, सूर सरोवर, अपर गंगा नदी 10
24 उत्तराखंड आसन बैराज 1
25 पश्चिम बंगाल पूर्वी कोलकाता आर्द्रभूमि, सुंदरबन 2

भारत के रामसर स्थल (91 कुल) – राज्यवार

आंध्र प्रदेश (1)

  • कोल्लेरु झील

असम (1)

  • दीपोर बील

बिहार (3)

  • कावर (कबर) ताल
  • नागी पक्षी अभयारण्य
  • नकटी पक्षी अभयारण्य

गोवा (1)

  • नंदा झील

गुजरात (4)

  • खिजड़िया पक्षी अभयारण्य
  • नलसरोवर पक्षी अभयारण्य
  • ठोल झील
  • वधवाना आर्द्रभूमि

हरियाणा (2)

  • सुल्तानपुर राष्ट्रीय उद्यान
  • भिंडावास पक्षी अभयारण्य

हिमाचल प्रदेश (3)

  • चंद्रताल
  • पोंग डैम झील
  • रेणुका झील

जम्मू-कश्मीर (5)

  • होकसर आर्द्रभूमि
  • हिगम आर्द्रभूमि
  • शालाबुग आर्द्रभूमि
  • मानसरोवर-सुरिनसर झील
  • वुलर झील

झारखंड (1)

  • उदवा झील पक्षी अभयारण्य

कर्नाटक (4)

  • रंगनाथिट्टू पक्षी अभयारण्य
  • अंक्समुद्र पक्षी संरक्षण रिज़र्व
  • अघनाशिनी मुहाना
  • मगेड़ी केरे संरक्षण रिज़र्व

केरल (3)

  • अष्टमुडी झील
  • सस्तमकोट्टा झील
  • वेम्बनाड-कोल झील

लद्दाख (2)

  • त्सो कर आर्द्रभूमि
  • त्सो मोरिरी झील

मध्य प्रदेश (5)

  • भोज आर्द्रभूमि
  • सक्या सागर झील
  • सिपुर झील
  • यशवंत सागर
  • तवा जलाशय

महाराष्ट्र (3)

  • लोनार झील
  • नांदूर मदमेश्वर
  • ठाणे क्रीक

मणिपुर (1)

  • लोकtak झील

मिजोरम (1)

  • पाला झील

ओडिशा (6)

  • अंसुपा झील
  • भितरकनिका आर्द्रभूमि
  • चिलिका झील
  • हीराकुंड जलाशय
  • सतकोसिया गॉर्ज
  • ताम्पारा झील

पंजाब (6)

  • ब्यास संरक्षण रिज़र्व
  • हरिके झील
  • कंजली झील
  • केशोपुर-मिआनी रिज़र्व
  • नंगल वन्यजीव अभयारण्य
  • रोपड़ झील

राजस्थान (4)

  • केवलादेव राष्ट्रीय उद्यान (भरतपुर)
  • सांभर झील
  • खीचन (फालोड़ी)
  • मेनार (उदयपुर)

सिक्किम (1)

  • खाचोएडपालरी झील

तमिलनाडु (20)

  • चित्रांगुडी पक्षी अभयारण्य
  • मन्नार की खाड़ी
  • कंजिरनकुलम पक्षी अभयारण्य
  • कराईवेट्टी पक्षी अभयारण्य
  • करिकिली पक्षी अभयारण्य
  • कूनथनकुलम पक्षी अभयारण्य
  • लॉन्गवुड शोला रिज़र्व
  • पल्लिकर्णई आर्द्रभूमि
  • पिचावरम मैंग्रोव
  • पॉइंट कैलिमेरे वन्यजीव अभयारण्य
  • सुचिन्द्रम-थेरूर आर्द्रभूमि
  • उदयमार्थंडपुरम पक्षी अभयारण्य
  • वडवूर पक्षी अभयारण्य
  • वेदांतंगल पक्षी अभयारण्य
  • वेल्लोडे पक्षी अभयारण्य
  • वेम्बन्नूर आर्द्रभूमि
  • नंजैयान पक्षी अभयारण्य
  • काझुवेली पक्षी अभयारण्य
  • सक्कराकोट्टई पक्षी अभयारण्य
  • थेरथंगल पक्षी अभयारण्य

त्रिपुरा (1)

  • रुद्रसागर झील

उत्तर प्रदेश (10)

  • बखिरा पक्षी अभयारण्य
  • हैदरपुर आर्द्रभूमि
  • नवाबगंज पक्षी अभयारण्य
  • पार्वती अर्गा पक्षी अभयारण्य
  • समन पक्षी अभयारण्य
  • समसपुर पक्षी अभयारण्य
  • संडी पक्षी अभयारण्य
  • सरसई नवाब झील
  • सूर सरोवर (केथम झील)
  • अपर गंगा नदी आर्द्रभूमि
क्रमांक रामसर स्थल का नाम जिला / स्थान नामांकन तिथि
1 नवाबगंज पक्षी अभयारण्य उन्नाव 19 सितम्बर 2019
2 सांडी पक्षी अभयारण्य हारदोई 26 सितम्बर 2019
3 समन पक्षी अभयारण्य मैनपुरी 2 दिसम्बर 2019
4 समसपुर पक्षी अभयारण्य रायबरेली 3 अक्टूबर 2019
5 सरसई नावर झील इटावा 19 सितम्बर 2019
6 पार्वती अर्गा पक्षी अभयारण्य गोंडा 2 दिसम्बर 2019
7 सूर सरोवर (कीठम झील) आगरा 21 अगस्त 2020
8 हैदरपुर आर्द्रभूमि मुज़फ्फरनगर / बिजनौर 13 अप्रैल 2021
9 बखिरा वन्यजीव अभयारण्य संत कबीर नगर 29 जून 2021
10 ऊपरी गंगा नदी आर्द्रभूमि (बृजघाट से नरौरा तक) मेरठ, बुलंदशहर आदि 8 नवम्बर 2005

उत्तराखंड (1)

  • आसन बैराज

पश्चिम बंगाल (2)

  • पूर्वी कोलकाता आर्द्रभूमि
  • सुंदरबन आर्द्रभूमि

2025 में जोड़े गए Ramsar स्थल (भारत)

क्रमांक Ramsar स्थल राज्य योग्यता की तिथि
1 Sakkarakottai Bird Sanctuary तमिलनाडु फ़रवरी 2025 (World Wetlands Day के अवसर पर) 
2 Therthangal Bird Sanctuary तमिलनाडु फ़रवरी 2025
3 Khecheopalri Wetland सिक्किम फ़रवरी 2025
4 Udhwa Lake Bird Sanctuary झारखंड फ़रवरी 2025
5 Khichan Wetland (Phalodi) राजस्थान 4 जून 2025 (World Environment Day के समय)
6 Menar Wetland Complex (Udaipur) राजस्थान 4 जून 2025

संक्षेप में

फ़रवरी 2025 में कुल 4 नए Ramsar स्थल शामिल हुए:


  • Sakkarakottai (तमिलनाडु)
  • Therthangal (तमिलनाडु)
  • Khecheopalri (सिक्किम)
  • Udhwa Lake (झारखंड)

4 जून 2025 (World Environment Day) पर 2 और स्थल जोड़े गए:

Khichan (Phalodi, राजस्थान)
Menar (Udaipur, राजस्थान)


इन जोड़ियों से भारत में Ramsar साइटों की कुल संख्या 91 हो गई — जो एशिया में सबसे अधिक है 


रामसर 83 Old Sites

क्रमांक रामसर स्थल का नाम राज्य / केंद्रशासित प्रदेश नामांकन वर्ष
1 कोल्लेरू झील आंध्र प्रदेश 2002
2 दीपर बिल असम 2002
3 कबारताल (कंवर झील) बिहार 2020
4 नागी पक्षी अभयारण्य बिहार 2024
5 नकटी पक्षी अभयारण्य बिहार 2024
6 नंदा झील गोवा 2022
7 नलसरोवर पक्षी अभयारण्य गुजरात 2012
8 ठोल झील अभयारण्य गुजरात 2021
9 वधवाना आर्द्रभूमि गुजरात 2021
10 खिजड़िया पक्षी अभयारण्य गुजरात 2021
11 भिंडावास वन्यजीव अभयारण्य हरियाणा 2021
12 सुल्तानपुर राष्ट्रीय उद्यान हरियाणा 2021
13 पोंग बांध झील (महाराणा प्रताप सागर) हिमाचल प्रदेश 2002
14 चंद्रताल झील हिमाचल प्रदेश 2005
15 रेणुका झील हिमाचल प्रदेश 2005
16 वुलर झील जम्मू और कश्मीर 1990
17 होकेरसार आर्द्रभूमि जम्मू और कश्मीर 2005
18 हाइगम आर्द्रभूमि जम्मू और कश्मीर 2022
19 शालाबुघ आर्द्रभूमि जम्मू और कश्मीर 2022
20 मानसरोवर-सुरीनसर झीलें जम्मू और कश्मीर 2005
21 त्सो-मोरीरी झील लद्दाख 2002
22 त्सो-कार झील लद्दाख 2020
23 उधवा झील परिसर झारखंड 2019
24 रंगनाथिट्टू पक्षी अभयारण्य कर्नाटक 2022
25 अग्नाशिनी मुहाना कर्नाटक 2023
26 अंकेसमुद्र अभयारण्य कर्नाटक 2023
27 मगदी झील कर्नाटक 2022
28 अष्टमुड़ी झील केरल 2002
29 सस्तमकोट्टा झील केरल 2002
30 वेम्बनाड-कोल आर्द्रभूमि केरल 2002
31 वेम्बन्नूर झील परिसर केरल 2022
32 भोज आर्द्रभूमि (ऊपरी झील और निचली झील) मध्य प्रदेश 2002
33 यशवंत सागर मध्य प्रदेश 2022
34 सिरपुर झील मध्य प्रदेश 2022
35 साख्या सागर मध्य प्रदेश 2022
36 तवा जलाशय मध्य प्रदेश 2022
37 लोनार झील महाराष्ट्र 2020
38 नांदूर मधमेश्वर आर्द्रभूमि महाराष्ट्र 2019
39 ठाणे क्रीक महाराष्ट्र 2022
40 लोकटक झील मणिपुर 1990
41 पाला आर्द्रभूमि मिज़ोरम 2021
42 भितरकनिका आर्द्रभूमि ओडिशा 2002
43 चिल्का झील ओडिशा 1981
44 हिराकुड जलाशय ओडिशा 2021
45 सतकोसिया गॉर्ज ओडिशा 2021
46 ताम्पारा झील ओडिशा 2021
47 अंसुपा झील ओडिशा 2021
48 केलीडेओ राष्ट्रीय उद्यान (घना पक्षी अभयारण्य) राजस्थान 1981
49 सांभर झील राजस्थान 1990
50 खीचन आर्द्रभूमि राजस्थान 2025
51 मेनार आर्द्रभूमि परिसर राजस्थान 2025
52 खिचोपलरी झील सिक्किम 2024
53 चितरंगुड़ी पक्षी अभयारण्य तमिलनाडु 2021
54 कंजीरनकुलम पक्षी अभयारण्य तमिलनाडु 2022
55 करिकिली पक्षी अभयारण्य तमिलनाडु 2022
56 काजुवेली आर्द्रभूमि तमिलनाडु 2024
57 कारैवेट्टी पक्षी अभयारण्य तमिलनाडु 2023
58 वडावर पक्षी अभयारण्य तमिलनाडु 2022
59 वेल्लोडे पक्षी अभयारण्य तमिलनाडु 2022
60 नांजरायन पक्षी अभयारण्य तमिलनाडु 2022
61 वेदांतंगल पक्षी अभयारण्य तमिलनाडु 2022
62 थेर्थंगल पक्षी अभयारण्य तमिलनाडु 2022
63 साकराकोट्टई पक्षी अभयारण्य तमिलनाडु 2022
64 गल्फ ऑफ मन्नार समुद्री जीवमंडल आरक्षित क्षेत्र तमिलनाडु 2022
65 रुड़्रसागर झील त्रिपुरा 2005
66 बखिरा वन्यजीव अभयारण्य उत्तर प्रदेश 2021
67 हैदरपुर आर्द्रभूमि उत्तर प्रदेश 2021
68 नवाबगंज पक्षी अभयारण्य उत्तर प्रदेश 2019
69 पार्वती अर्ज पक्षी अभयारण्य उत्तर प्रदेश 2019
70 समन पक्षी अभयारण्य उत्तर प्रदेश 2019
71 समसपुर पक्षी अभयारण्य उत्तर प्रदेश 2019
72 संडी पक्षी अभयारण्य उत्तर प्रदेश 2019
73 सरसई नवाड़ झील उत्तर प्रदेश 2019
74 सूर सरोवर (कीठम झील) उत्तर प्रदेश 2020
75 ऊपरी गंगा नदी आर्द्रभूमि (बृजघाट से नरौरा तक) उत्तर प्रदेश 2005
76 ईस्ट कोलकाता आर्द्रभूमि पश्चिम बंगाल 2002
77 सुंदरबन आर्द्रभूमि पश्चिम बंगाल 2019
78 हरिके झील और आर्द्रभूमि पंजाब 1990
79 कंजली आर्द्रभूमि पंजाब 2002
80 रोपड़ आर्द्रभूमि पंजाब 2002
81 नंगल वन्यजीव अभयारण्य पंजाब 2002
82 केशोपुर-मियानी सामुदायिक आरक्षित क्षेत्र पंजाब 2019
83 ब्यास संरक्षण आरक्षित क्षेत्र पंजाब 2019


एक टिप्पणी भेजें

0 टिप्पणियाँ